|
پل راه آهن ... پل راه آهن
اینجا پل راه آهن آواز غمناک نیست1... اینجا پل راه آهن آوازی نمی خواند. همه چیز آنچنان مدرنیزه شده که صدایی از ریل های قطار برنمی خیزد و انگار آوازهای غمناک راه آهن هم در تاریخ گم شده است.
و قطار می ایستد، اینجا برلین است، می گویند بزرگ ترین ایستگاه قطار در اروپاست. شلوغ، پرهیاهو، بزرگ ...، انگار می کنی که پرت شدی وسط تاریخ...، مجسمه های بالای دروازه برلین خطی می شود در امتداد آبی آسمان، سرم را که می چرخانم بالا ... آبی، سفید، آبی، سفید و همین.
از «دامیل»2 خبری نیست، بال هایش بر فراز آسمان برلین نمی چرخد، انگار خیلی اوج گرفته، حتی نقطه یی هم نیست که به اشتباه بگیرمش... امتداد آبی آسمان از گوشه یی در کادر به دیوار بلندی می رسد به نام زمین.
چشم که می دوانم ...، نه این هم شبیه «کاسیل» نیست، اگر زره اش را داشته باشد می شناسمش ... اما شاید زره اش را فروخته که کمی عشق بخرد و بعد پاهایش را محکم تر روی این دیوار بکوبد و بگوید من انسانم.
از لابه لای همهمه ها که می گذری ، «کانت» خیابان همان فیلسوف مشهور قطع می کند بخشی از کادر را ... در این خط، چهاردیواری کوچکی است که مردی قصه خلق می کند و لای صفحات کاغذ می پیچد و می فروشد.
اینجا خانه هنر و ادبیات هدایت است. از در که تو می روی انگار صدای آیدین و نوشا می آید ... اورهان هم همان طور اخمو گوشه یی نشسته و کتاب ها را ورق می زند ... هنوز هم به این کاغذها اعتقادی ندارد. حالا عباس معروفی با همه شخصیت های قصه هاش اینجا زیر آسمان برلین روزگار می گذراند.
بر دیوارهای کتابفروشی نقش هایی از فروغ توی چشم می زند ... صبور، سنگین، سرگردان ... ترکیب غریبی است آسمان بی فرشته برلین، شخصیت های بی سرانجام رها در کتابفروشی هدایت و چشم های منتظر عباس معروفی در بعدازظهر یکی از همین روزها...
---
از خانه هنر و ادبیات هدایت بگویید.
خانه هنر و ادبیات هدایت در واقع یک کتابفروشی، چاپخانه و دفتر انتشاراتی است که از سال 2003 تاسیس شده است. اینجا روزی 10 ، 12 ساعت از وقت مرا می گیرد، تا به حال چند دوره کلاس های آموزشی از جمله نقاشی، تار و کلاس داستان نویسی که بر عهده خودم بوده، برگزار کردم، اما چون هیچ کمک هزینه یی برای سرپا نگه داشتن این مکان ندارم، تا امروز سعی کرده ام از جای دیگری درآمدی حاصل کنم و برای این خانه هنر هزینه کنم. خیلی ها به من می گویند که تو دیوانه یی و بعضی وقت ها خودم هم فکر می کنم که دیوانه ام.
کلاس های داستان نویسی چگونه گذشت؟ هنوز هم ادامه دارد؟
در حال حاضر خودم آمادگی برگزاری کلاس داستان نویسی در این مکان را ندارم ولی مدتی است که این کار را در رادیو «زمانه» انجام می دهم و هفته یی دو بار برنامه دارم. تکنیک های داستان نویسی را با ذکر نمونه های ادبی جهان به بچه های وطنم آموزش می دهم و می دانم که یک روزی به نسل های بعدی هم می رسد. برای اینکه حاصل 30 سال تجربه، خواندن و کار من است، به علاوه اینکه همیشه سعی کرده ام عاشقانه و صادقانه بنویسم. نمی خواهم تعاریفی که در رمان هایم به کار می برم تکراری باشد. می خواهم صادقانه آن چیزی را که بلدم بگویم و در ضمن تعریف های تازه یی به جا بگذارم. من معتقدم که داستان کوتاه چیزی است که نتوان آن را سرمیز شام تعریف کرد. داستان کوتاه را باید خواند، حالا چطور بنویسیم که نشود تعریفش کرد؟ ... حکایت و قصه که نیست، داستان است. داستان می نویسیم که یکی بخواند، چون فکر می کنیم برای آدم های باسواد می نویسیم.
با برلین و آدم هایش چگونه سر می کنید؟
من معتقدم در شهر برلین با راه اندازی این کتابفروشی در واقع حرام شدم یعنی جامعه توجهی به من نکرد در صورتی که بسیاری می توانستند از حضور من در اینجا در حد یک مشورت استفاده کنند حتی برای خرید کتاب. من به دنبال قهرمان شدن نبودم وگرنه در ایران می ماندم ولی فکر کردم بروم یک جایی که کارم را ادامه بدهم. در این شهر، 10 هزار ایرانی که بسیار هم ثروتمند هستند، زندگی می کنند، اما متاسفانه تعداد زیادی از این افراد حاضرند پول هایشان را در قمارخانه ها ببازند ولی برای خرید کتاب هزینه یی نپردازند. اینها به فرهنگ و ادبیات کاملاً بی توجه اند، به همین خاطر سرآخر به این نتیجه رسیدم که اینجا حرام شدم. فقط غدلیلف اینکه کتابفروشی را جمع نمی کنم این است که فکر می کنم دیگر چاره یی ندارم.
رمان «فریدون سه پسر داشت» را که با مشکلات چاپ و نشر در ایران مواجه شد، بسیاری از مخاطبان ایرانی از روی وبلاگ شما تهیه کردند و خواندند، این رمان به مرحله چاپ هم رسید؟
این کتاب تا به حال سه بار توسط نشر «نیما» و «گردون» در آلمان و نشر «دنا» در هلند چاپ شده است. به اعتقاد من چاپ کتاب در خارج از ایران به نوعی ریشه در آب گذاشتن است، چون اینجا خاک ما نیست اما می توان ریشه را در آب زنده نگه داشت تا بالاخره یک روزی به خاکش بازگردد. من غیر از چاپ این رمان در خارج از کشور، تصمیم گرفتم آن را روی وبلاگم بگذارم تا خوانندگان آن را رایگان بخوانند و با وجود اینکه این وسط تنها چیزی که از بین رفت حق التالیف من بود ولی فکر می کنم از همه کتاب هایم پرفروش تر و پرخواننده تر بوده و طبق کنتوری که در وبلاگ وجود دارد ماهیانه 9 تا 10 هزار نفر این کتاب را می خوانند. این نشان می دهد که ما بردیم.
در مصاحبه یی که اردبیهشت سال 84 با یکی از روزنامه ها داشتید از رمان جدید «تماماً مخصوص» گفته بودید و اینکه برای بیستمین بار است که بازنویسی می شود، سرنوشت این رمان چه شد؟
رمان «تماماً مخصوص» بیست و دومین بازنویسی را هم پشت سر گذاشت، حدود 306 صفحه این رمان آماده چاپ است ولی چون معمولاً فصل آخر رمان را نمی نویسم و می گذارم آخر که برای خودم هم هیجان داشته باشد، یعنی می خواهم ببینم که شخصیت های رمان خودشان کجا می روند و به چه سرنوشتی دچار می شوند- همان طور که در «سمفونی مردگان» من نمی خواستم اورهان بمیرد، خودش رفت و در شورآبی غرق شد... من هم برایش گریه کردم... این رمان هم همین حالت را دارد، حدود 30 ، 40 صفحه اش باقی مانده و متاسفانه به خاطر شرایط و فشارهای زندگی، 9 ماه است که دست به این رمان نزدم. چند بار سراغش رفتم تا دوباره رویش کار کنم ولی احساس می کنم از فضای این رمان خارج شدم و یک جورهایی فکر می کنم که این رمان هم حرام شد.
داستان در «سمفونی مردگان» در یک جمع خانوادگی پیش رفت، در «فریدون سه پسر داشت» بحث اجتماعی تر شد و یک نوع فروپاشی ملی رخ داد، «تماماً مخصوص» در قالب چه جریانی حرکت می کند؟
این رمان راجع به تنهایی و عشق است، شخصیت اصلی این رمان یک روزنامه نگار فارغ التحصیل فیزیک به نام عباس است. به طور کلی رمان راجع به دو سفر است. یک سفر که روزنامه نگار ایرانی را به طرف پاکستان و در نهایت آلمان می کشاند و سفر بعدی، سفری است که به قطب شمال می رود که خود من هم این سفر را تجربه کردم، سفری که در آن با مرگ دست و پنجه نرم می کند. من در تنهایی لحظه هایی را گذراندم که تصورش را نمی کردم، بعد تمام آن تجربه ها را در این رمان به کار بردم.
چه تجربه هایی؟
مثلاً شب های کریسمس، بدترین شب برای مهاجران خارجی در آلمان و سایر کشورهای غربی است؛ چون تمام رستوران ها و کافه ها بسته است و فقط خانواده های مسیحی و آلمانی دور هم جمع اند، در خانه هایشان را می بندند و تنها چراغ های رنگی از پشت شیشه خانه هایشان پیداست و فکر کنید حالا یک ایرانی چه حال و هوایی دارد. این شب ها، شب هایی است که بسیاری از مهاجران خودکشی می کنند، خیلی ها سکته می کنند، دق می کنند... من این لحظه ها را در این داستان خلق کردم. یک اتفاق دیگر در این رمان، جست وجو برای عشق است. شخصیت عباس به دنبال عشق است و مدام فکر می کند که سرانجام این عشق را کجا پیدا می کند. به اعتقاد خودم کار زیبایی است، فکر نمی کنم روی هیچ رمانی اینقدر کار کرده باشم، از نظر ساختار، ایجاز و کشش داستان، حائز اهمیت است، ولی خب متاسفانه به نقطه یی رسید که متوقف شد.
و بعد از این توقف 9 ماهه...؟
الان چند وقت است که روی یک رمان جدید کار می کنم به نام «فاحشه خانه کلاسیک» که امیدوارم بتوانم تمامش کنم. این رمان راجع به یک خانواده ایرانی است که در شهر کلن زندگی می کنند. مرد خانواده قبلاً در ایران در برج مراقبت فرودگاه کار می کرده و حالا در آلمان مجبور شده که کفش بدوزد و واقعاً هم کفش های زیبایی می دوزد... می توانم نمونه اش را نشانتان بدهم،
در واقع شخصیت های رمان شما وجود حقیقی دارند.
بله، همه زنده هستند، وجود دارند. ولی من روی این شخصیت ها کار می کنم. بعضی وقت ها در گوشه های زندگی جابه جایشان می کنم ولی همه وجود دارند.
همیشه گفته اید که بالاخره یک روز شاهکارم را می نویسم،«تماماً مخصوص» یا «فاحشه خانه کلاسیک» چقدر به شاهکار مورد نظر نزدیک است؟
فکر می کردم «تماماً مخصوص» همان رمانی است که همیشه می خواستم بنویسم، ولی خب هنوز پایان نیافته و تنها کپی این رمان را دست یک نفر دادم که اگر روزی اتفاقی برایم افتاد، چاپش کند، ولی... نمی دانم... شاید این رمان جدید به خواسته ام نزدیک تر باشد... می دانید هیجان این رمان دارد مرا می کشد،
می شود این هیجان را توصیف کرد؟
در واقع این هیجان به خاطر ساختار رمان است نه اتفاقات آن. چون معتقدم، قصه ها مدام تکرار می شوند، این زاویه دید نویسنده است که به داستان کشش و هیجان می بخشد. فکر می کنم که وقتی می گویند در تعاریف داستان نویسی 8 نوع زاویه دید وجود دارد، پس می تواند هشتاد و هشتمین زاویه دید هم وجود داشته باشد. برای همین همیشه سعی کردم که زاویه دید جدیدی در هر رمان باز کنم.
پس عباس معروفی زیر آسمان برلین هم به زاویه های جدید می رسد؟
درست است ولی ماها یک جورهایی قربانی هستیم، در واقع به نوعی لت و پار می شویم. صبح که از خواب بیدار می شوم، وقتم تباه می شود به صحافی، برش، فروختن کتاب، زمین شستن، شیشه شستن و کارهایی که زمانی در دفتر نشریه گردون می نشستم و برایم انجام می دادند. به جای این کارها می توانم 200 تا آدم مستعد را 3 ، 4 سال تحت آموزش بگیرم و 30 تا رمان نویس درست از توی اینها دربیاورم. در واقع خط طلایی عمر من هر روز تلف می شود. ما این همه نویسنده در ایران داریم که شاهکارهایشان را ننوشته اند، یک صادق هدایت با شاهکار «بوف کور» داشتیم یا یک گلشیری با شاهکار «شازده احتجاب»، بقیه چی؟ جامعه آنقدر لطمه خورده که به جای اینکه به یک نتیجه مفید برسد و زبده سازی و درجه یک سازی کند تبدیل شده به جامعه یی که متوسط سازی می کند. یعنی 80 هزار تا شاعر داریم، 4 ، 5 هزار تا نویسنده که بسیاری از اصول مهم داستان نویسی را نمی دانند ... یک نفر باید به اینها بگوید. من وقتی بسیاری از داستان ها را می خوانم دلم می سوزد، چون فکر می کنم که اگر کسی به این داستان نویس آموزش داده بود الان این، داستان بسیار جذاب تر بود یا حتی شاهکار نویسنده می شد.
یعنی ادبیات فعلی، قابلیت شاهکار آفرینی دارد؟
بله، همیشه فکر می کردم ادبیات ایران از 20 سال گذشته تا 20 سال آینده محور ادبیات جهان خواهد بود و به اعتقاد من زمینه اش را هم دارد ولی حیف... مثل اینکه بمبی در آن منفجر شده باشد، از هم پاشیده شده است. همه تکه تکه شده از هم گسسته شدند و به نقطه یی پرتاب شدند.
عباس معروفی شاعر هم گزینه یی برای چاپ دارد؟
اشعار من قرار است به شکل مجموعه یی سه قسمتی چاپ شود. یکی شعرهای کوتاه است که بعضی مضمون عاشقانه و برخی رنگ و بوی سیاسی دارند. دیگری شعرهای داخل وبلاگ است که با عنوان «نامه های عاشقانه» چاپ می شود. این نامه ها دیالوگ های بین یک زن و مرد است که دیالوگ های زن با حروف نازک و مرد با حروف تیره مشخص شده است. این عاشقانه ها شاید شعر نباشد ولی من به همه آنها ایمان دارم و فکر می کنم از همه کارهایم بیشتر دوستشان دارم. این عاشقانه ها یک ویژگی داشت که در قالب دیالوگ بیان می شد و باز هم یک تجربه جدید بود. برای من صداقت در دیالوگ مهم بود... یک تکه هایی در این عاشقانه هاست که ساعت پنج صبح از خواب بیدار شدم و عین خوابم را نوشتم... در واقع همه ناخودآگاه من بوده است و قسمت سوم اشعار که «منظومه عین القضاه» است.
با وسوسه روزنامه نگاری چه می کنید؟ بعد از تجربه «گردون» هنوز هم رویای مطبوعات در سر دارید؟
نشریه گردون یک دوره بود که فضای خودش، آدم های خودش و حتی ضرورت خودش را داشت. دوره یی که سیمین دانشور، بهبهانی، شاملو، دولت آبادی و... که عاشق ادبیات بودند، می خواستند تجربه کنند. حاصل آن دوره است و اتفاقی بود که رخ داد و الان فکر می کنم که هرگز نمی توانم چنین فضایی را ایجاد کنم. حتی الان نوع کار مطبوعاتی هم عوض شده، با آمدن دیجیتالیسم همه چیز تغییر کرده است. من در چاپخانه ام یک دستگاه چاپ دیجیتال دارم و در همین فضای کوچک می توانم ده ها هزار نسخه کتاب چاپ کنم و دیگر از مرکب و حروف سربی خبری نیست. دیگر آمادگی کار مطبوعاتی را ندارم، چون خیلی خسته شده ام، «گردون» فقط به عنوان یک خاطره و یک دوره ادبی باقی ماند. زمان هایی است که باید بیرون رینگ بنشینی، من می توانم کنار یک روزنامه نگار جوان بایستم و مشورت بدهم و تجربه هایم را منتقل کنم. من به عنوان لوکوموتیوران «گردون» بسیاری از چیزها را از تمام کسانی که در گردون کار کردند، یاد گرفتم و این برایم یک خاطره شیرین است. گردون تیراژ خودش را داشت، هنوز هم هر کس نمونه یی از گردون دارد، دور نمی اندازد. چند وقت پیش کسی به من گفت یک دوره کامل گردون پیدا کردم 60 هزار تومان. همیشه فکر می کنم که روزنامه را باد می برد، من گردون را منتشر نکردم تا باد ببرد، هدفم این بود که با آدم های اطرافم کنار بیایم، اهل قلم احساس کنند که این نشریه خانه خودشان است و یک اتفاق جالب این بود که یک کلمه حرف خارجی و فرمایشی در این نشریه چاپ نکردم. «گردون» اگر اشتباهی هم داشت کار خودمان بود، هرگز حرف کسی را نخواندیم، گردون حاصل رنج تمام بچه هایی بود که در آن قلم زدند.
اینجا که نگاه بازتر بود، کمک کرد که خودتان باشید یا این بار خودسانسوری به سراغتان آمد؟
من در ایران هم سعی می کردم خودسانسوری نداشته باشم، همیشه به دنبال پیدا کردن شیوه یی بودم تا حرفم را بزنم. یاد گرفتم که سانسورها را بشکنم و هیچ وقت خودم را سانسور نکردم. در «سال بلوا» و «پیکر فرهاد»، همان طور که فکر کردم، نوشتم ولی یک سری چیزها را خودم هم دوست دارم رعایت کنم. مثلاً ?غبیانف اروتیک را با رعایت یک سری ظرایف دوست دارم ولی سکسی نویسی را نه.
سال ها بود که ادبیات مهاجرت از دسترس مخاطب ایرانی دور بود. امروز اینترنت واسطه یی است تا مخاطب ایرانی با نویسنده مهاجر ارتباط برقرار کند. در واقع این قطع ارتباط چند ساله شکسته شد. یکی از سایت هایی که در حوزه ادبیات مهاجرت فعالیت می کند، سایت «حلقه ملکوت» است. از «ملکوت» بگویید.
ببینید، تعاریف مطبوعات کاملاً عوض شده است و هر کدام از ما دیر یا زود وارد این عرصه می شویم. من چهار سال است که وبلاگ نویسی می کنم. خیلی ها به من ایراد گرفتند که بابا تو نویسنده یی؛ چرا می گذاری یک سری بچه سر به سرت بگذارند؟ دلت را خوش کردی به یک سری کامنت جوانک ها... ولی من سینه ام را سپر کردم و ایستادم و فکر کردم که این تنها پنجره باز بین من و رفیق هام است. همیشه خواستم با مخاطبم ساده و رودررو باشم. معتقدم که اگر نویسنده شروع کند به شیرفهم کردن خواننده، دارد به مخاطبش توهین می کند و ما اجازه نداریم این کار را بکنیم. من در سرمقاله شماره یک گردون این حرف را زدم که خواننده ما باشعور است، باسواد است، وقت ندارد، گرفتار است... پس به ناچار باید به ایجاز برسیم و با احترام اطلاعات مان را تقدیم کنیم... این نگاه من به خواننده ایرانی است. من از هیچ خواننده یی طلبکار نیستم، هر خواننده یی اگر کتاب من را می خواند، لطف می کند، چون به جای اینکه یک فیلم هالیوودی تماشا کند، کتاب می خواند. من هم از چهار سال پیش شروع کردم مطالبم را روی وبلاگ گذاشتم. و اما سایت «ملکوت» هم جایی است که دوستم داریوش شایگان آن را اداره می کند، بسیار محدود است و آدم های معدودی در آن کار می کنند. چند وقت پیش با یدالله رویایی که یکی از شاعران درجه یک معاصر است، صحبت کردم، قبول کرد در این سایت قلم بزند. داریوش آشوری و یک سری جوان های بااستعداد هم هستند که می نویسند. فضا تغییر کرده؛ بسیاری از وبلاگ ها در ایران است که با نام مستعار می نویسند و به اندازه یک نشریه اطلاعات و تصویر می دهند و حضورشان بسیار زیباست.
پس وبلاگ نویسی را تحول جدیدی می دانید؟
بله، در واقع نگاه من به این اتفاق یک انقلاب فرهنگی است. اتفاق این است که انسان شفاهی، شایعه پرداز، حالا مکتوب شده و این زیباست و بزرگ ترین انقلابی است که در کشور رخ داده است. مهم این است که تو با جامعه یی روبه رو هستی که مکتوب است و سند دارد، اگر کسی مطلبی می نویسد، ممکن است شش ماه دیگر به خاطر آن جواب پس بدهد که اگر اشتباه کرده، عذرخواهی کند و جایی خودش را تصحیح کند. در این جهانی که همه دارند یکدیگر را سانسور می کنند، وبلاگ نویس ها دارند می نویسند و بین اینها بسیاری هم کار فرهنگی می کنند که احتیاجی به جرح و تعدیل ندارند و این همان انقلابی است که رخ داده و می بینید که باز هم بازی را ما بردیم، داریم به هم نزدیک تر می شویم، یک خانواده بزرگ می شویم که می توانیم مراقب یکدیگر باشیم، تنها نباشیم. ما با هم معنا پیدا می کنیم، یعنی اگر من فکر کنم بدون این داستان نویس های جوان و این فضا می توانم ادامه پیدا کنم، اشتباه است.
در حوزه ادبیات مهاجرت، برخی از نویسنده های مهاجر، خاطرات پیش از هجرت را دستمایه قرار می دهند. اصولاً تعریف شما از ادبیات مهاجرت چیست؟
به اعتقاد من خلق یک سری فضاهایی که فقط در مهاجرت رخ می دهد برای ادبیات مهاجر کافی است. ما بر میز امروز نشسته ایم، امروز را صرف می کنیم، گاهی هم دست می بریم و از میز گذشته چیزی برمی داریم. بسیاری اینجا نشسته اند و رمان دهات و خاطراتی را که در قدیم داشته اند می نویسند که اصلاً مردم الان حوصله این داستان ها را ندارند. مردم می خواهند امروز را از زبان تو که در برلین یا پاریس نشستی و در ضمن از گذشته ات هم نمی توانی جدا شوی بشنوند. ولی به طور کلی ادبیات غربت یا ادبیات در تبعید خیلی قوی شده است. من خودم به عنوان ناشر بخشی از این ادبیات می گویم که به بسیاری از این رمان ها باید سلام کرد و آنها را جدی گرفت... اگر بخواهی مصاحبه را ادامه دهی، آن قدر حوصله می کند که همه سوال های ذهنت را بپرسی... اما وقت رفتن است. عقربه های ساعت آن قدر دویده اند که صدای نفس هایشان می آید. باید عباس معروفی و قصه هایش را داخل این کادر بدرود بگویم. سرم را پایین می گیرم، از سفید و آبی خبری نیست... اینجا برلین است با آسمان خاکستری.
پی نوشت ها؛
1- به یاد می آورم شعر «پل راه آهن» لنگستون هیوز را که با ترجمه شاملو جاودانه تر شده است.
2- «دامیل» و «کاسیل» دو فرشته غریب اند در فیلم «بهشت بر فراز برلین» شاهکار ویم وندرس که با هوس انسان شدن و هبوط به خاک، دست و پنجه نرم می کنند.
*عنوان مطلب برگرفته از فیلمی به همین نام به کارگردانی بیزن میرباقری است.
نقل از اعتماد | 
